Kolczurka klapowana (Echinocystis lobata [Michx. Torr. & Gray.]) to jednoroczna, pnąca roślina, należąca do rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae). Podobnie jak duża część inwazyjnych gatunków roślin, występujących w Polsce, należy do tzw. kenofitów, czyli gatunków zawleczonych i zadomowionych poza naturalnym zasięgiem występowania po XV w.

Pochodzenie i introdukcja

Pierwotny zasięg występowania kolczurki klapowanej obejmuje Amerykę Północną, a zwłaszcza wschodnią część Stanów Zjednoczonych i południowo-wschodnią część Kanady. Z kolei, wtórny zasięg występowania tego gatunku to umiarkowana i kontynentalna część kontynentu europejskiego i azjatyckiego. E. lobataintrodukowano do Europy jako roślinę ozdobną, na przełomie XIX i XX w. Niektóre źródła podają, że drugorzędnym celem sprowadzenia kolczurki klapowanej do Europy była chęć wykorzystania jej właściwości leczniczych. Prawdopodobnie, na początku XX w., pnącze zostało zawleczone na kontynent europejski także wraz z transportem bawełny. Pierwsze spontaniczne występowanie kolczurki klapowanej w Europie datuje się na rok 1904 na terytorium ówczesnych Austro-Węgier.

Do Polski kolczurka klapowana dotarła, w pierwszych dekadach XX w., z Niemiec i równolegle z Ukrainy. Pierwsze opisy stanowisk E. lobataw naszym kraju pochodzą z lat 30-tych zeszłego stulecia z Gubina (województwo lubuskie, przy granicy z Niemcami). Jako datę introdukcji tego gatunku do Polski przyjmuje się 1937 r. W latach 40-tych XX w. kolczurkę klapowaną obserwowano już w kilkunastu stanowiskach w Krakowie, a około 10 lat później – w okolicach Lublina.

Występowanie w Polsce

E. lobata występuje obecnie powszechnie niemal w całej Polsce. Jej stanowiska notowane są zarówno na terenach nizinnych, jak i w niższych położeniach górskich (m.in. w Karpatach). Najwięcej stanowisk kolczurki klapowanej występuje w południowej i południowo-wschodniej części kraju. Gatunek obserwowany jest raczej w Polsce Północnej.

Kolczurka klapowana jest gatunkiem o szerokim zakresie tolerancji względem warunków siedliskowych. Preferuje jednak tereny wilgotne o obojętnym odczynie gleby. W związku z tym, jej występowanie, a także rozprzestrzenianie jest silnie związane z występowaniem cieków i zbiorników wodnych. Najczęściej obserwowana jest w siedliskach antropogenicznych, jak np.: przydroża, przypłocia, okolice ogródków działkowych i wysypisk śmieci, a także ugory i miedze. Z siedlisk antropogenicznych kolczurka klapowana przedostaje się do siedlisk półnaturalnych i zbliżonych do naturalnych, tj. m.in.: brzegi rowów melioracyjnych, rzek i jezior oraz wilgotne łąki i skraje łęgów.

Szkodliwość

Kolczurka klapowana jest gatunkiem silnie konkurencyjnym w stosunku do rodzimych roślin zielnych, współwystępujących z nią w siedliskach, ze względu na znaczące ograniczenie im dostępu światła. Pnącze wygrywa konkurencję o zasoby, wypierając gatunki autochtoniczne ze zbiorowisk.

Tokarska-Guzik i in. [2012], przypisali kolczurce klapowanej najwyższy (IV) stopień inwazyjności. Do kategorii tej należą najbardziej szkodliwie rośliny inwazyjne, które m.in. występują na wielu stanowiskach i wykazują tendencję do powiększania zasięgu występowania, tj. m.in. barszcz Sosnowskiego i Mantegazziego, nawłoć kanadyjska i olbrzymia, rdestowiec sachaliński.

Obecność E. lobata (podobnie jak pozostałych gatunków inwazyjnych) jest szczególnie niebezpieczna dla bioróżnorodności siedlisk cennych przyrodniczo (np. parków narodowych, krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów Natura 2000). Według Bomanowskiej i in. [2014], w 2011 r. kolczurka klapowana była notowana w 13 z 22 polskich parków narodowych.

Kolczurka klapowana wnika do licznych siedlisk Natura 2000, takich jak: ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne (kod siedliska: 6430), zalewane muliste brzegi rzek (3270) oraz łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe, jesionowe (91E0), gdzie również negatywnie oddziałuje na gatunki rodzime i bioróżnorodność siedlisk.

Zwalczanie

Kolczurka klapowana może być zwalczana metodami mechanicznymi i chemicznymi.

Najczęściej stosowanymi zabiegami mechanicznego ograniczania jej występowania jest wyrywanie lub koszenie osobników przed osypywaniem nasion. Aby zwiększyć skuteczność tych zabiegów na danym stanowisku, zaleca się wykonywanie ich wiosną (gdy kolczurka klapowana jest w fazie siewek) oraz wielokrotne powtarzanie przez okres kilku lat.

Jako skuteczną metodę chemicznego zwalczania E. lobata, literatura podajeoprysk (lub smarowanie liści) herbicydami zawierającymi jako substancję aktywną glifosat. Zabieg herbicydowy należy wykonać, podobnie jak zabiegi mechaniczne, wiosną – zanim kolczurka klapowana nie wytworzy pędów, przykrywających gatunki z nią współwystępujące. Stosowanie chemicznych środków ochrony roślin jest jednak prawnie zabronione w obszarach chronionych.

Nieznane są dotąd możliwości biologicznej kontroli kolczurki klapowanej.

Bardzo ważnym działaniem, ograniczającym inwazję pnącza, jest niszczenie jego stanowisk wzdłuż cieków wodnych, aby zapobiegać masowemu rozprzestrzenianiu gatunku wraz z prądem wody.

Ciekawostki

• Kolczurka figuruje na liście stu najbardziej inwazyjnych gatunków roślin, zwierząt i grzybów w Europie.
• Jej wprowadzanie oraz przemieszczanie w środowisku przyrodniczym jest w Polsce zabronione przez Ustawę o ochronie przyrody z 2004 r.
• Kolczurka klapowana wykorzystywana była w medycynie ludowej rdzennych Amerykanów. Ekstrakt z jej korzeni stosowany był m.in. jako środek przeciwbólowy.

Bibliografia:

Bomanowska A., Kirpluk I., Adamowski W., Palus J., Otręba A. 2014.Problem inwazji roślin obcego pochodzenia w polskich parkach narodowych. [W:] Otręba A., Michalska-Hejduk D. (red.) Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, 9-14.

Kołaczkowska E.2014. Kolczurka klapowana Echinocystis lobata(F. Michx.) Torrey & A. Gray. [W:] Otręba A., Michalska-Hejduk D. (red.) Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, 37-40.

Sudnik-Wójcikowska B.2011. Rośliny synantropijne. Flora Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 336 ss.

Tokarska-Guzik B.2005. The establishment and spread of alien plants species (kenophytes) in the flora of Poland. Pr. Nauk. Uniw. Śląskiego, 2372. Uniwersytet Śląski, Katowice, 192 ss.

Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz.2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, 197 ss.

Ustawa o ochronie przyrodyz dnia 16 kwietnia 2004 r. [Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880]

http://www.europe-aliens.org/speciesFactsheet.do?speciesId=14766; stan na dzień 1.1.2018