Barszcz Sosnowskiego i barszcz Mantegazziego

Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) i barszcz Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum Sommier&Levier) są jednymi z najbardziej niebezpiecznych roślin inwazyjnych występujących w Europie i Ameryce Północnej. Kontakt z nimi powoduje rozległe oparzenia skóry. Oba gatunki są do siebie bardzo podobne. W prosty sposób można je odróżnić po kształcie liści. Cechą charakterystyczną barszczu Mantegazziego są liście złożone z wąskich i ostrych odcinków. Liście barszczu Sosnowskiego są dość szerokie i przeważnie tępo zakończone.

• Barszcze inwazyjne to duże rośliny, zwykle mają wysokość od 1,5 do 3 m.
• Mają grubą, mięsistą i żebrowaną łodygę, porośniętą czerwono-fioletowymi włoskami i pustą w środku.
• Kwiaty barszczy inwazyjnych są białe.

Niestety, wskutek wielu niewłaściwych przekazów medialnych i prasowych, wiele osób myli z barszczami inwazyjnymi, i niepotrzebnie niszczy, inne gatunki rodzime, z tej samej rodziny botanicznej np. barszcz zwyczajny (roślina znacznie niższa od barszczy inwazyjnych, do ok. 1 m wysokości i o delikatniejszym pokroju), pasternak (o zielono-żółtawych kwiatostanach) czy arcydzięgiel litwor, bardzo cenny gatunek leczniczy (równie pokaźny co barszcze inwazyjne, ale o kulistych, zielonkawych kwiatostanach).

Pochodzenie i introdukcja

Oba inwazyjne gatunki barszczy pochodzą z rejonu Kaukazu (pogranicze Europy i Azji wokół gór Kaukaz). Barszcz Sosnowskiego został sprowadzony w latach 40-tych XX w. do Europy Wschodniej i Środkowej, jako roślina pastewna. Barszcz Mantegazziego introdukowano jako gatunek ozdobny do Europy Zachodniej znacznie wcześniej - pierwsze opisy stanowisk pochodzą z I i II dekady XIX w. z Anglii.

Występowanie w Polsce

Barszcz Sosnowskiego sprowadzono do Polski w 1958 r. jako obiekt doświadczalny Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, gdzie rozpoczęto badania nad jego właściwościami leczniczymi. W latach 60-tych XX w. gatunek ten został wprowadzony do uprawy, jako roślina pastewna. Z czasem, ze względu na poparzenia wymion i biegunki u bydła karmionego barszczem oraz trudności podczas zbioru, wynikające z dużych rozmiarów rośliny i poparzeń osób pracujących przy zbiorze, uprawy były porzucane. Jednak do tego czasu barszcz zdążył się zadomowić w Polsce, wykraczał poza tereny upraw i agresywnie rozprzestrzeniał się na nowych terenach.

Pierwsze wzmianki o barszczu Mantegazziego na terenie Polski datowane są na lata 70-te XX w. Sprowadzony jako roślina ozdobna, wykorzystywany był również jako pasza dla bydła. Podobnie jak barszcz Sosnowskiego, szybko „uciekł” z ogrodów oraz z upraw i obecnie zajmuje nowe obszary.

W Polsce odnotowuje się występowanie obu inwazyjnych gatunków barszczy na terenie parków narodowych, wzdłuż dolin rzecznych, szlaków komunikacyjnych, na obszarach rolniczych i podmiejskich. Precyzyjne określenie obecnego zasięgu występowania barszczu Sosnowskiego i Mantegazziego jest bardzo trudne ze względu na ich duże podobieństwo. Stan populacji H. sosnowskyi i H. mantegazzianum w Polsce jest słabo rozpoznany, a liczba stanowisk zaniżona. Wiadomo, że stanowiska barszczy opisywane są na terenie całej Polski (m.in. Małopolska, Pomorze, Dolny Śląsk).

Szkodliwość

Oba gatunki barszczy są roślinami niebezpiecznymi dla zdrowia ludzi oraz zwierząt. We wszystkich ich częściach zawarte są olejki eteryczne, których jednym ze składników są związki kumarynowe (furanokumaryny). Furanokumaryny w kontakcie ze skórą w obecności światła słonecznego powodują oparzenia. Zaczerwienienie skóry pojawia się zwykle po kilkunastu minutach od kontaktu z barszczami. W ciągu 24 godz. występują pęcherze z surowiczym płynem. Stan zapalny ustępuje zwykle po 3-4 dniach. Jednak u osób wrażliwych poparzenie może mieć poważne konsekwencje zdrowotne, dlatego też bezwzględnie stanowiska tych roślin należy eliminować. Występowanie zarówno barszczu Sosnowskiego, jak i Mantegazziego degraduje środowisko przyrodnicze i uniemożliwia zagospodarowanie zabarszczonego terenu.

Zwalczanie

JEŚLI ZAUWAŻYMY ROŚLINY PRZYPOMINAJĄCE INWAZYJNE BARSZCZE, NIE NISZCZMY ICH SAMI, TYLKO ZAWIADOMIJMY ODPOWIEDNIE SŁUŻBY MIEJSKIE LUB GMINNE

Najlepiej zawiadomić straż miejską, straż pożarną, gminny Wydział Ochrony Środowiska. Służby te powinny potwierdzić, że zgłoszone rośliny są rzeczywiście gatunkami inwazyjnymi i podjąć odpowiednie działania w celu ich usunięcia. Nieodpowiedzialne niszczenie barszczy może skończyć się groźnymi poparzeniami.

Do zwalczania inwazyjnych barszczy wykorzystuje się metody mechaniczne i chemiczne. Najskuteczniejszym mechanicznym sposobem ograniczania ich populacji jest wykopywanie szyjki korzeniowej. Metoda ta przynosi oczekiwane efekty, jeśli rośliny mają maksymalnie 5 lat – głębokość cięcia powinna wynosić ok. 15 cm poniżej powierzchni ziemi, najłatwiej wykonać go wiosną, z końcem kwietnia, zanim rośliny wykształcą pęd główny. Ten zabieg pozwala na 100% zniszczenie populacji barszczy w jednym sezonie wegetacyjnym.

Koszenie barszczu Sosnowskiego i Mantegazziego (nawet trzykrotnie w roku) nie przynosi zamierzonych rezultatów z uwagi na ogromny potencjał rośliny do regeneracji – oznacza to, że w następnym roku rośliny odrosną.

Spośród herbicydów wykorzystywanych do zwalczania inwazyjnych barszczy skuteczne są zawierające w swoim składzie glifosat (np. Roundup czy Klinik) oraz jego mieszaniny np. z flazasulfuronem. Na podstawie wieloletnich badań stwierdzono, że rokroczna trzykrotna aplikacja w/w mieszaniny w ciągu pięciu lat niszczy populację barszczy w 100%.

Wszystkie krótkoterminowe metody zwalczania inwazyjnych barszczy są nieskuteczne ze względu na ich dużą zdolność do odrastania z pędów i regeneracji z korzeni, dlatego niezbędne jest konsekwentne wieloletnie zwalczanie barszczu Sosnowskiego i Mantegazziego.

Ciekawostki

• W Polsce badania nad zwalczaniem barszczu Sosnowskiego prowadzone były przez Państwowy Instytut Badawczy IUNG we Wrocławiu, przez Wyższą Szkołę Ekologii i Zarządzania w Warszawie i przez Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie. Prowadzone są też badania w UE w ramach projektu Horyzont 2020.
• Jedna roślina barszczu jest w stanie wyprodukować nawet 12 tys. nasion na 1 m²
• Jest rośliną miododajną.
• Epitet gatunkowy barszczu Sosnowskiego, tj. „Sosnowski” został nadany mu na część rosyjskiego badacza flory Kaukazu Prof. D. I. Sosnowskiego.
• Barszcz Sosnowskiego nazywany jest „zemstą Stalina” (sprowadzono go z Kaukazu niedługo przed śmiercią Stalina).

_{Źródła: Klima K., Synowiec A. (2016). Field emergence and the long-term efficacy of control of Heracleum sosnowskyi plants of different ages in southern Poland. Weed Research 56, 377–385; https://www.nobanis.org/globalassets/speciesinfo/h/heracleum-mantegazzianum; https://www.nobanis.org/globalassets/speciesinfo/h/heracleum-sosnowskyi}