Miejska agrokultura (urban farming) – czyli rolnik nie tylko w wielkim mieście

Czym jest miejska agrokultura (MA)? W literaturze można odnaleźć wiele definicji. Jedna z nich podaje, że MA to wytwarzanie żywności na obszarze miast, lub inna definicja – MA to uprawa roślin i chów zwierząt na terenie miast oraz wokół nich. Jeszcze inna, definiuje produkcję rolniczą w miastach jako działalność w zakresie wytwarzania, przetwarzania i dystrybucji produktów żywnościowych, nieżywnościowych, chowu zwierząt oraz upraw leśnych na terenie miast oraz obszarów podmiejskich. W Polsce problematyka produkcji żywności w obszarach (pod)miejskich jest na początkowym etapie analiz. W jednej z pierwszych kompleksowych analiz dotyczących konceptualizacji pojęcia miejskiej agrokultury pracownik Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie dr Wojciech Sroka podaje następującą, autorską definicję: MA to działalność, która polega na świadomym i celowym sterowaniu procesami biologicznymi roślin i zwierząt w celu wytworzenia produktów żywnościowych i nieżywnościowych zarówno na cele komercyjne, jak też na własne potrzeby. Odbywa się ona wewnątrz miast oraz na obszarach przestrzennie i funkcjonalnie z nimi związanych. W procesach produkcyjnych wykorzystywane są zasoby naturalne, materialne, jak również zasoby pracy oraz usługi występujące głównie na terenie miasta i strefy podmiejskiej.

Przy analizie MA zazwyczaj wyróżnia się obszar miejski (wewnątrz miast) oraz podmiejski, tj. poza granicą miast. Podział ten jest uzasadniony, gdyż pomiędzy nimi występują zróżnicowane warunki prowadzenia działalności i tym samym funkcjonują różne typy podmiotów. W miastach lokalizowana jest zazwyczaj produkcja na małą skalę (samozaopatrzenie), użytkuje się ogrody przydomowe, rodzinne ogrody działkowe czy też wolne miejsca „w” oraz „na” budynkach. Poza terenami zurbanizowanymi, ale jeszcze w sferze oddziaływania miasta, uprawa roli oraz chów zwierząt są prowadzone na znacznie większą skalę i częściej są zorientowane rynkowo. Zlokalizowane są tam komercyjne gospodarstwa oraz przedsiębiorstwa rolne znacznie różniące się od tych w miastach, np. wytwarzające produkty nieżywnościowe (na cele energetyczne). Mimo tych różnic praktycznie wszyscy badacze są zgodni, że MA to działalność zarówno w centrach miast, jak i na obrzeżach. Zdecydowanie najważniejszą cechą tych lokalizacji jest to, że są funkcjonalnie powiązane z miastem i korzystają głównie z renty położenia, czyli w tym przypadku swoistego rodzaju premii atrakcyjnego umiejscowienia względem bezpośrednich nabywców oraz zorganizowanych rynków zbytu.

Inne formy miejskiej agrokultury występują w krajach rozwiniętych, a inne w krajach rozwijających się. Mają one również odrębne znacznie i zróżnicowane funkcje. W krajach rozwijających się rolnictwo w miastach pełni głównie funkcje wyżywieniowe dla najuboższych warstw ludności (często migrantów ze wsi), natomiast w krajach rozwiniętych podkreśla się głównie jego środowiskowy oraz społeczny wydźwięk.

MA – oprócz dominujących obszarowo terenów ogólnodostępnych, tj. łąk czy pól uprawnych, które pełnią m.in. funkcje rekreacyjne oraz zdrowotne – może posiadać charakter niepubliczny (np. uprawy drzewek, szklarnie, fermy drobiu itp.), i zajmować również inne tereny, w tym tereny zabudowane. Ponadto (w mniejszym stopniu) będzie ona występować „w” oraz „na” budynkach. Chodzi tutaj głównie o uprawy rolnicze na dachach, balkonach czy wewnątrz specjalnie skonstruowanych budynków (wertykalne gospodarstwa rolne), których przykładem może być pionowe gospodarstwo EDITT Tower, 26-piętrowy wieżowiec w Singapurze. Ponadto w miastach zlokalizowane są również ogrody kwiatowe, oczka wodne, stawy itp.

Różnorodność systemów produkcji sprawia, iż na terenach zurbanizowanych wytwarza się bardzo szeroką gamę produktów, które zazwyczaj dzieli się na żywnościowe oraz nieżywnościowe. Zdecydowanie najszerszą grupą są produkty spożywane przez ludzi lub (oraz) zwierzęta, jak zboża, warzywa, owoce, zioła aromatyczne i lecznicze. Ponadto MA dostarcza produkty zwierzęce, w tym mięso, mleko, jaja, skóry, ryby, grzyby itp. Oprócz produktów żywnościowych w miastach można znaleźć również uprawy roślin ozdobnych, szkółki drzew, hodowle dżdżownic, a także produkuje się obornik i kompost.

Grupa podmiotów bezpośrednio zaangażowanych w MA jest stosunkowo wąska. Głównie są to producenci, tj. osoby prywatne oraz przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolnicze (indywidualne, klasztorne, spółdzielcze) zajmujące się wytwarzaniem produktów żywnościowych i nieżywnościowych (np. kwiaty, surowce do produkcji energii) zarówno komercyjnie, jak i na własne potrzeby. Ponadto bardzo istotnymi podmiotami MA są organizacje społeczne, które zajmują się zarządzaniem i udostępnianiem miejskich ogrodów działkowych. W Polsce, w chwili obecnej, zdecydowanie najważniejszą organizacją jest Polski Związek Działkowców (PZD).

W dyskusjach nad „produktami” MA często wyróżnia się dwa rodzaje dóbr: prywatne i publiczne. Te pierwsze dotyczą przede wszystkim systemów produkcji, których celem jest wytwarzanie i sprzedaż produktów. Dobra publiczne są dostarczane głównie przez użytkowników ogrodów przydomowych oraz działkowych, produkujących na balkonach, czy np. przez nieformalne grupy zajmujące się tzw. miejską partyzantką ogrodniczą. Należy jednak podkreślić, iż komercyjne przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa rolnicze również przyczyniają się do generowania pozytywnych efektów zewnętrznych. Ekstensywna uprawa gruntów rolnych w miastach sprzyja zachowaniu w dobrym stanie istniejących dóbr publicznych, a przede wszystkim kreowaniu nowych wartości, w tym poprawie jakości powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i gruntowych oraz poprawie jakości gleb.

Nawiązując do teorii zrównoważonego rozwoju podkreślają, iż MA pełni szereg funkcji, przy czym rozłożenie akcentów ekonomicznych, środowiskowych oraz społecznych jest różne w zależności od typu podmiotu i sposobu zagospodarowania przestrzeni miejskiej. Zdecydowanie inne funkcje pełnią ogrody działkowe, a inne komercyjne gospodarstwa rolne. Te pierwsze pełnią głównie funkcje społeczne (stanowią przestrzeń rekreacyjną oraz wzmacniają więzi społeczne), a komercyjne gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolne poprzez wytwarzanie oraz dystrybucję produktów zmierzają głównie do realizacji funkcji ekonomicznych, a tylko pośrednio środowiskowych i społecznych.

MA, pełniąc liczne funkcje środowiskowe, przyczynia się do zwiększania różnorodności biologicznej, poprawy mikroklimatu, a także przeciwdziała degradacji gleb oraz wód. Zlokalizowane na obrzeżach miast tereny rolnicze stanowią bardzo istotne komponenty sieci ekologicznej, głównie zielonych pierścieni i korytarzy ekologicznych. Utrzymanie i restytucja ekstensywnie użytkowanych gruntów rolnych w obrębie zielonych pierścieni, jako struktur wyłączonych spod dalszej zabudowy, może odgrywać ważną rolę kompozycyjno-strukturotwórczą. Korytarze ekologiczne umożliwiają natomiast przemieszczanie wielu gatunków roślin, zwierząt i grzybów i przez to mają ogromne znaczenie dla funkcjonowania całych ekosystemów.

Artykuł opracowany na podstawie publikacji: Sroka W. 2014. Definicje oraz formy miejskiej agrokultury - przyczynek do dyskusji. Wieś i Rolnictwo nr 3(164): 85-103. Inny artykuł z tej serii: Sroka W., Musiał W. 2016. Rolnictwo i gospodarstwa rolne na obszarach miejskich i podmiejskich - konceptualizacja oraz przesłanki rozwoju. Folia Pomer. Univ. Techn. Stet. Oeconomica, 329: 123-134. Pełne teksty obu publikacji dostępne są w Internecie.

Dr W. Sroka autoryzował powyższy wpis na blogu.

Dr Wojciech Sroka jest pracownikiem naukowym w Zakładzie Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na ekonomicznych aspektach związanych z urbanizacją strefy podmiejskiej. Jest współrealizatorem międzynarodowego projektu badawczego pt. Cost Action Urban Agriculture Europe. Od roku 2017 dr Sroka kieruje grantem finansowanym przez Narodowe Centrum Nauki pt. „Rolnictwo miejskie, jako wyzwanie zrównoważonego rozwoju obszarów metropolitarnych w Polsce – aspekty ekonomiczno-społeczne, środowiskowe i planistyczne”.